Yaddaş Pozğunluqları: Səbəbləri, Simptomları və Müalicə Yolları
Yaddaş pozğunluqları beynin yaddaşla bağlı funksiyalarının zəifləməsi nəticəsində yaranan ciddi tibbi problem olub, nevroloji və psixoloji faktorların qarşılıqlı təsiri nəticəsində meydana çıxa bilər. Yaddaş pozğunluğunun səbəbləri çox vaxt psixoloji stress, yaşla bağlı degenerativ dəyişikliklər, hipokamp və prefrontal korteks kimi beyin strukturlarındakı problemlər və ya qalxanabənzər vəzi pozulmaları ilə əlaqəlidir. Bu məqalə yaddaş pozğunluqlarının səbəblərini, tədqiqat nəticələrini və mövcud müalicə üsullarını izah edir.
Yaddaş Pozğunluğunun Əsaslar
Yaddaş pozğunluğu, beynin informasiyanı saxlama, emal etmə və əvvəlcədən toplanmış informasiyanı geri qaytarmaqda çətinlik çəkməsi kimi təyin edilir. Beynin yaddaşla bağlı olan bölgələrinin funksiyalarını pozan hər hansı bir faktor yaddaş pozğunluğu çərçivəsində dəyərləndirilə bilər.
Yaddaş iki əsas növə ayrılır:
- Qısa müddətli yaddaş: Beynin informasiyanı qısa müddət ərzində saxlama prosesidir. Məsələn, insan adı kimi qısa informasiyalar bu yaddaşda saxlanır.
- Uzun müddətli yaddaş: Bu yaddaş qısa müddətli informasiyanı öyrənmə və emal etmə nəticəsində beyində uzun müddət saxlayır.
Yaddaş pozğunluğu, çox vaxt beyinin hipokamp, amigdala kimi yaddaşla əlaqədar strukturlarında zədələnmə və ya degenerasiya nəticəsində yaranır.
Yaddaş Pozğunluğunun Əsas Səbəbləri
Alzheimer və Demensiya
Alzheimer xəstəliyi yaddaş pozğunluqlarının ən çox rast gəlinən səbəblərindən biridir. Alzheimer, beynin yaddaş hüceyrələrinin degenerasiyasına və beyindəki neyronların azalmasına səbəb olur, bu da yaddaş pozğunluqlarına yol açır. Demensiya isə Alzheimer kimi uzun müddətli yaddaş probleminə gətirib çıxarır. Erkən əlamətlərinə unutqanlıq, qısa müddətli yaddaşda problemlər və məkan anlayışının itirilməsi daxildir.
Parkinson Xəstəliyi
Parkinson xəstəliyi də yaddaş pozğunluqlarına səbəb ola bilən bir sinir sistemi xəstəliyidir. Dopamin hormonu ifrazının azalması ilə əlaqədar olaraq bu xəstəlikdə yaddaş zəifliyi və motor funksiya problemləri meydana gələ bilər. Parkinson xəstəliyi olan insanlar yaddaşla bağlı müxtəlif çətinliklər yaşayırlar, bu, yaddaş pozğunluqları ilə yanaşı diqqət əskikliyi və düşüncə yavaşlığını da əhatə edir.
Psixoloji Faktorlar
Stress və depressiya kimi psixoloji faktorlar yaddaş zəifliyinə səbəb ola bilər. Xroniki stress hormonu olan kortizolun yüksək səviyyələri hipokampu təsir edərək yaddaş proseslərini zəiflədə bilər. Depressiya zamanı isə insanın diqqət və motivasiyası azalır, bu da yaddaş proseslərinə mənfi təsir göstərir.
Yaddaş Pozğunluqlarının Növləri
Hipomnezya: Yaddaşın Zəifləməsi
Hipomnezya – yaddaşın zəifləməsi olaraq tərif edilir. Bu problem zamanı şəxs yeni məlumatları və mövcud informasiyanı yadda saxlamaq və xatırlamaq üçün çətinlik çəkir. Hipomnezya çox vaxt yaşlanma, Alzheimer, Parkinson kimi xəstəliklərlə əlaqəlidir.
Amneziya: Yaddaşın Tamamilə İtirilməsi
Amneziya yaddaşın itirilməsi, əvvəlcədən öyrənilmiş məlumatların xatırlanmasında ciddi problemlərlə nəticələnən vəziyyətdir. Bu problem müxtəlif növlərdə müşahidə edilə bilər:
- Retrograd Amneziya: Keçmişdə öyrənilmiş məlumatların itirilməsi.
- Anterograd Amneziya: Yeni məlumatları yadda saxlamaq çətinliyi.
Hipermnezya: Yaddaşın Güclənməsi
Hipermnezya yaddaşın həddindən artıq güclənməsi, hətta lazım olmayan detallı xatirələrin daim yenidən xatırlanması kimi təsvir edilir. Bu vəziyyət insanın gündəlik həyatını çətinləşdirə bilər.
Yaddaş Pozğunluqlarının Diaqnostikası
Yaddaş pozğunluqlarını diaqnoz etmək üçün müxtəlif nevroloji və psixoloji testlərdən istifadə edilir.
- Neyropsixoloji Testlər: Bu testlər yaddaş, diqqət, problem həll etmə və digər idrak funksiyalarının qiymətləndirilməsi məqsədilə tətbiq edilir.
- Beyin Görüntüləmə: Maqnetik Rezonans Tomoqrafiya (MRT) və Pozitron Emission Tomoqrafiya (PET) kimi metodlarla beyində struktur dəyişiklikləri müşahidə edilir.
- Qan Testləri: Yaddaş problemlərinə səbəb ola bilən vitamin çatışmazlıqları (B12, fol turşusu) üçün aparılan qan testləri.
Yaddaş Pozğunluqlarının Müalicəsi
Dərman Müalicəsi
Yaddaş pozğunluqlarını müalicə etmək üçün bir çox farmakoloji preparatlar tətbiq edilir. Alzheimer xəstələrinə asetilkolinesteraza inhibitorları (məsələn, Donepezil, Rivastigmin) və ya NMDA reseptor antagonistləri (məsələn, Memantin) kimi dərmanlar verilə bilər. Bu dərmanlar beyindəki neyronlar arasında siqnal ötürməsini yaxşılaşdıraraq yaddaşı dəstəkləyir.
Psixoterapiya
Koqnitiv-davranış terapiyası (KDT) yaddaş pozğunluqları olan insanların yaddaşını yaxşılaşdırmaq üçün istifadə edilə bilər. Bu terapiya zamanı yaddaş məşqləri və diqqət artırıcı fəaliyyətlər tətbiq edilir.
Beyin Məşqləri və Reabilitasiya
Yaddaş pozğunluqları olan şəxslərin yaddaşını gücləndirmək məqsədilə beyin məşqləri və reabilitasiya proqramları tətbiq edilə bilər. Məntiq oyunları, pazllar və yeni bacarıqları öyrənmək kimi fəaliyyətlər beynin fəaliyyətini aktiv saxlamaq üçün vacibdir.
Qidalanma
Sağlam qidalanma yaddaşı dəstəkləmək üçün çox vacibdir. Tədqiqatlar göstərir ki, B qrup vitaminləri, Omega-3 yağ turşuları və antioksidantlar beyinin fəaliyyətini artırır. Balıq, qoz, ispanaq, avokado kimi qidalar yaddaşı gücləndirən əsas məhsullardır.
Evdə Yaddaş Pozğunluğu Üçün Bitki Mənşəli Müalicə Üsulları
Ginkgo Biloba
Ginkgo biloba bitkisi yaddaş gücləndirici xüsusiyyətlərə malikdir. Bu bitkinin tərkibindəki maddələr beyinə qan axınını artıraraq yaddaşı gücləndirir. Ginkgo biloba tərkibli əlavələrdən istifadə etmək yaddaşın yaxşılaşmasına kömək edə bilər.
Yaşıl Çay
Yaşıl çay antioksidantlarla zəngindir və beyindəki neyronların qorunmasına kömək edir. Gündəlik yaşıl çay istehlakı yaddaşın güclənməsinə və beyinin sağlam qalmasına dəstək verir.
Qoz və Badam
Qoz və badam tərkibində Omega-3 yağ turşuları və antioksidantlar olduğu üçün yaddaşı gücləndirmək üçün faydalıdır. Hər gün bir neçə qoz və ya badam yemək yaddaş üçün faydalı təsir göstərir.
Zəfəran
Zəfəran antioksidant və iltihab əleyhinə xüsusiyyətlərə malikdir və beyinin sağlam qalmasına kömək edir. Zəfəran çayı və ya zəfəran tərkibli yeməklər yaddaş funksiyalarını dəstəkləyə bilər.
Rozmarin
Rozmarin bitkisi yaddaşı gücləndirmək üçün istifadə olunan təbii vasitələrdən biridir. Rozmarinin qoxusu belə yaddaşın güclənməsinə müsbət təsir göstərir. Rozmarin yağı ilə aromaterapiya və ya çay kimi istehlak etmək yaddaş üçün faydalıdır.
Nəticə
Yaddaş pozğunluqları çox vaxt yaşla əlaqədar degenerasiya prosesləri, psixoloji faktorlar və ya nevroloji xəstəliklər səbəbindən yaranan ciddi tibbi problemdir. Bu məqalədə yaddaş pozğunluqlarının əsas növləri, onların səbəbləri, müalicə yolları və evdə yaddaşı gücləndirmək üçün tədbirlər geniş şəkildə izah edilmişdir. Müasir tibbdə yaddaş problemlərinin diaqnostikası və müalicəsi üçün bir çox metod mövcuddur və bu metodlar yaddaş pozğunluqlarının erkən aşkar edilməsi və effektiv şəkildə müalicəsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Sağlam həyat tərzi, düzgün qidalanma, müntəzəm fiziki və zehni məşqlər yaddaşın optimal fəaliyyətini qorumaq və pozğunluqların qarşısını almaq üçün mühüm rol oynayır.
Yazının müəllifi:
