Başgicəllənmə: Səbəbləri, Simptomları və Müalicə Yolları
Başgicəllənmə (vertiqo və ya baş dönməsi) bir çox insanda rast gəlinən geniş yayılmış bir simptomdur. Onun əsas xüsusiyyəti, ətrafdakı hər şeyin fırlanması və ya insanın özünün hərəkət etdiyi hissidir. Bu simptom həyat keyfiyyətinə ciddi təsir göstərə bilər və hər hansısa bir xəstəliyin əlaməti ola bilər. Başgicəllənmənin səbəbləri geniş spektrə malikdir və nevroloji, ürək-damar, qulaq və ya psixoloji problemlərlə əlaqəli ola bilər. Bu məqalədə başgicəllənmənin səbəbləri, simptomları, diaqnostikası və müalicə yolları haqqında ətraflı məlumat veriləcəkdir.
Başgicəllənmənin Əsas Səbəbləri
Vestibulyar Sistem və Daxili Qulaq Xəstəlikləri
Vestibulyar sistem insanın bədəninin balansını idarə edən əsas sistemdir. O, daxili qulaqda yerləşir və başgicəllənmə çox vaxt bu sistemdə olan problemlərlə əlaqələndirilir.
- Meniere Xəstəliyi: Meniere xəstəliyi daxili qulaqda mayenin həddindən artıq yığılması ilə xarakterizə olunur. Bu maye artımı baş beyinə düzgün siqnalların çatdırılmasına mane olur. Meniere xəstəliyi zamanı başgicəllənmə epizodları, qulaqlarda səslər, eşitmə itkisi və balanssızlıq kimi simptomlarla müşahidə edilir. Bu xəstəlikdə başgicəllənmə hücumları saatlarla davam edə bilər.
- Vestibulyar Nevrit: Bu, daxili qulaqda olan vestibulyar sinirin iltihabıdır və çox vaxt viral infeksiyalar nəticəsində yaranır. Vestibulyar nevritin əlamətləri arasında ani başgicəllənmə, bulantı, qusma və balanssızlıq var. Bu vəziyyətdə başgicəllənmə günlər və hətta həftələr davam edə bilər, lakin zamanla əlamətlər yüngülləşir.
- Benign Paroksizmal Pozisiyonal Vertiqo (BPPV): BPPV ən yaygın başgicəllənmə səbəblərindən biridir. O, baş hərəkətləri ilə əlaqəli olaraq yaranır və vestibulyar sistemdə kiçik kalsium kristallarının yerindən oynaması nəticəsində meydana gəlir. BPPV hücumları qısadır, lakin qəfil və intensivdir. Xüsusən yuxudan oyanarkən və ya başınızı ani fırladanda başgicəllənmə hissi yaranır.
Beyin Zədələri və Nevroloji Xəstəliklər
Başgicəllənmə nevroloji problemlərin də göstəricisi ola bilər. Beyin zədələri, sinir xəstəlikləri və migren bu simptomlara səbəb olan əsas nevroloji faktorlar arasındadır.
- Travmatik Beyin Zədəsi (TBZ): Beyin travmaları, xüsusən də baş zərbələri, başgicəllənməyə səbəb ola bilər. Bu zədələr baş beynin balans və hərəkət mərkəzlərinə təsir edir. TBZ olan şəxslərdə başgicəllənmə çox vaxt digər simptomlarla (məsələn, yaddaş itkisi, bulanıq görmə, diqqət zəifliyi) birlikdə müşahidə olunur.
- Migren: Migren yalnız baş ağrısı deyil, həm də başgicəllənmə ilə müşahidə edilə bilər. Xüsusən, migreni olan insanlar vertiqo simptomlarını tez-tez yaşayırlar. Migrenlə əlaqəli başgicəllənmə hətta baş ağrısı olmadığı hallarda belə baş verə bilər və bu vəziyyət migrenli vertiqo kimi tanınır.
- Multipl Skleroz (MS): MS beyindəki və onurğa beynindəki sinirləri zədələyən autoimmun bir xəstəlikdir. Bu xəstəliyin simptomları arasında başgicəllənmə, balansın pozulması və görmə problemləri var. MS ilə əlaqəli başgicəllənmə dövri şəkildə baş verə bilər və bəzən uzun müddət davam edə bilər.
Ürək və Damar Xəstəlikləri
Ürək-damar xəstəlikləri də başgicəllənmənin əsas səbəblərindən biridir. Qan təzyiqindəki dəyişikliklər və ürək ritmindəki problemlər baş beyinə kifayət qədər qan çatmamasına səbəb olur və bu da başgicəllənmə ilə nəticələnir.
- Hipotenziya (Aşağı Təzyiq): Hipotenziya (aşağı qan təzyiqi) xüsusilə qəfil qalxma və ya uzun müddət ayaq üstə durma zamanı başgicəllənməyə səbəb ola bilər. Bu vəziyyətdə baş beyinə kifayət qədər qan getmədiyi üçün başgicəllənmə, zəiflik və hətta bayılma ola bilər.
- Ürək Aritmiyaları: Ürəyin ritmindəki pozğunluqlar (aritmiya), xüsusilə də bradikardiya (yavaş ürək döyüntüsü) və ya atrial fibrilasiya, baş beyinə kifayət qədər oksigenli qan getməsinə mane olur. Bu zaman başgicəllənmə simptomları baş verir, xüsusən də hərəkət zamanı.
- Ateroskleroz: Damarların sərtləşməsi və daralması (ateroskleroz) beyin damarlarında qan axınının azalmasına səbəb olur. Nəticədə beyin kifayət qədər qan almadığı üçün başgicəllənmə hissi yarana bilər. Xüsusilə yaşlı insanlarda bu vəziyyətə daha çox rast gəlinir.
Psixoloji və Stresslə Bağlı Səbəblər
Psixoloji faktorlar da başgicəllənməyə səbəb ola bilər. Xüsusən stress, anksiyete və panik hücumlar başgicəllənmənin baş verməsində mühüm rol oynayır.
- Anksiyete: Anksiyete xəstəliklərində, xüsusilə ümumi anksiyete pozğunluğunda başgicəllənmə geniş yayılmış bir simptomdur. Bu vəziyyətdə sinir sistemində stress hormonları artaraq başgicəllənmə, titrəmə və ürək döyüntüsünün sürətlənməsinə səbəb olur.
- Panik Hücumlar: Panik hücumlar zamanı insanlar tez-tez başgicəllənmə, qısa nəfəs alma və ürək döyüntülərinin artması kimi simptomlar yaşayırlar. Bu vəziyyət, xüsusilə çox narahat olduqda və ya qorxu yaşadıqda meydana çıxır.
- Depressiya: Uzun müddətli depressiya həm də başgicəllənmə və balansın pozulmasına səbəb ola bilər. Bu, çox vaxt psixoloji və fiziki zəifliklə əlaqələndirilir.
Başgicəllənmənin Diaqnostikası
Başgicəllənmənin diaqnozu üçün müxtəlif müayinələr və testlər aparıla bilər. Bu testlər vasitəsilə başgicəllənmənin səbəbi dəqiqləşdirilir və ona uyğun müalicə planı hazırlanır.
1. Nevroloji Müayinə
Nevroloji müayinə zamanı həkimlər xəstənin hərəkət qabiliyyətini, koordinasiyasını və balansını yoxlayır. Həmçinin göz hərəkətləri, sinir refleksləri və qulaqla bağlı problemlər də nəzərə alınır. Nevroloji müayinə başgicəllənmənin nevroloji səbəblərini aşkar etmək üçün vacib addımdır.
2. Qulaq Testləri
Vestibulyar sistemdə olan problemləri müəyyən etmək üçün qulaq testləri aparılır. Məsələn, elektronistagmografiya (ENG) və ya videoistagmografiya (VNG) vestibulyar sinir və daxili qulaq problemlərini aşkar edir. Bu testlər başın hərəkətlərinə qarşı qulağın reaksiyasını ölçür.
3. Beyin MRT və KT Scanları
Beyin MRT və KT scanları başgicəllənmənin ciddi nevroloji səbəblərini, məsələn, beyin şişləri, zədələr və ya qanaxmaları aşkar etmək üçün istifadə edilir. Bu görüntüləmə üsulları baş beynin strukturlarını dəqiq görməyə və ciddi problemləri istisna etməyə kömək edir.
4. Audiometriya
Audiometriya eşitmə qabiliyyətini yoxlamaq üçün istifadə olunur. Bu test başgicəllənmə ilə əlaqəli eşitmə problemlərini, məsələn, Meniere xəstəliyi və ya daxili qulaq infeksiyalarını müəyyən etmək üçün vacibdir.
Başgicəllənmənin Müalicə Yolları
Başgicəllənmə fərqli səbəblərə bağlı olaraq müalicə edilir. Müalicə prosesi adətən dərmanlar, fizioterapiya, həyat tərzi dəyişiklikləri və bəzi hallarda cərrahiyyə üsulları daxil olmaqla çoxşaxəlidir.
Dərmanlarla Müalicə
Başgicəllənmə müalicəsində müxtəlif dərmanlar istifadə oluna bilər:
- Antivertiginoz Dərmanlar: Bu dərmanlar başgicəllənmə simptomlarını azaltmaq üçün nəzərdə tutulub. Meklizin və diazepam vestibulyar sistemin fəaliyyətini azaldaraq başgicəllənməni yüngülləşdirir.
- Antiemetiklər: Bulantı və qusma simptomlarını azaltmaq üçün antiemetik dərmanlar (ondansetron və ya metoklopramid) istifadə olunur. Xüsusən qulaqla bağlı başgicəllənmə zamanı effektivdir.
- Kortikosteroidlər: Vestibulyar sinirin iltihabına səbəb olan vestibulyar nevrit kimi xəstəliklərdə kortikosteroidlər istifadə edilir. Bu dərmanlar sinirin iltihabını azaldır və simptomları yüngülləşdirir.
Vestibulyar Reabilitasiya və Fizioterapiya
Vestibulyar reabilitasiya başgicəllənmənin müalicəsində effektiv üsullardan biridir. Bu terapiya vasitəsilə xəstələr başgicəllənmə ilə əlaqəli balans pozğunluqlarını bərpa edirlər. Vestibulyar reabilitasiya məşqləri başın və bədənin hərəkətlərini optimallaşdırır və vestibulyar sistemin yenidən uyğunlaşmasına kömək edir.
Həyat Tərzi Dəyişiklikləri
Başgicəllənmənin qarşısını almaq və simptomları yüngülləşdirmək üçün həyat tərzi dəyişiklikləri də əhəmiyyətli rol oynayır:
- Stress İdarəetmə: Stress başgicəllənmənin əsas səbəblərindən biri ola bilər. Stressin idarə edilməsi üçün meditasiya, yoga və nəfəs texnikaları kimi üsullar faydalıdır.
- Fiziki Aktivlik: Fiziki aktivliyin artırılması bədənin ümumi sağlamlığına müsbət təsir göstərir. Hərəkətli həyat tərzi, xüsusilə aerobik məşqlər başgicəllənmənin qarşısını ala bilər.
- Qidalanma: Düzgün qidalanma da başgicəllənmənin qarşısını ala bilər. Xüsusilə duz qəbulunun azaldılması vertiqo simptomlarını yüngülləşdirə bilər. Meniere xəstəliyi olan xəstələr üçün bu vacibdir.
Ev Şəraitində Müalicə və Məsləhətlər
Başgicəllənmə simptomlarını ev şəraitində yüngülləşdirmək üçün bəzi üsullar tətbiq edilə bilər:
- Sakit Qalmaq: Başgicəllənmə epizodları zamanı hərəkəti məhdudlaşdırmaq və sakit oturmaq simptomları yüngülləşdirə bilər. Ətrafın fırlanma hissini azaltmaq üçün başı sabit tutmaq vacibdir.
- Maye Qəbulunu Artırmaq: Susuzluq da başgicəllənməyə səbəb ola bilər. Gündə kifayət qədər su içmək baş beyinə kifayət qədər oksigenli qan axınını təmin edərək simptomları azaltmağa kömək edir.
- Gözləri Qapalı Tutmaq: Başgicəllənmə zamanı ətrafın hərəkətini hiss etməmək üçün gözləri bağlamaq faydalı ola bilər. Bu, başgicəllənmə epizodunun daha sürətli keçməsinə kömək edə bilər.
- Nəfəs Texnikaları: Dərin nəfəs alma texnikaları anksiyete ilə bağlı başgicəllənmə hallarında simptomları azaltmağa kömək edir. Dərin və ritmik nəfəs alma bədənin rahatlamasına və başgicəllənmə hissinin yüngülləşməsinə səbəb olur.
- Məşqlər: Evdə sadə baş hərəkətləri (məsələn, Brandt-Daroff məşqləri) başgicəllənməni azaltmağa kömək edə bilər. Bu məşqlər BPPV kimi vəziyyətlərdə təsirli olur və vestibulyar sistemin təkrar uyğunlaşmasına kömək edir.
Cərrahiyyə Yolları
Başgicəllənmənin çox ağır hallarında, xüsusilə Meniere xəstəliyi və ya ciddi vestibulyar pozğunluqlar zamanı cərrahi müdaxilə tələb oluna bilər. Bu müdaxilələr daxili qulaqda olan problemləri aradan qaldırmağa yönəldilmişdir və adətən digər müalicə üsulları təsir etmədikdə istifadə edilir.
Nəticə
Başgicəllənmə bir çox fərqli səbəblərdən yarana bilər və müxtəlif simptomlarla müşayiət olunur. Onun səbəblərinin düzgün müəyyən edilməsi və uyğun müalicə üsullarının tətbiqi xəstələrin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün çox vacibdir. Nevroloq kimi, hərtərəfli diaqnoz və individual yanaşma xəstələrin müalicəsində ən yaxşı nəticələrin əldə edilməsinə kömək edir. Başgicəllənmənin səbəbindən asılı olaraq, ev şəraitində də bəzi tədbirlər görülə bilər ki, bu da simptomların yüngülləşdirilməsinə kömək edir. Müasir müalicə üsulları və reabilitasiya metodları vasitəsilə başgicəllənmə ilə mübarizə aparmaq mümkündür.