İnsultun əlamətlərini tez tanımaq və vaxtında müdaxilə etmək xəstənin həyatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Erkən əlamətləri müəyyən etmək üçün geniş yayılmış BE FAST qaydası istifadə olunur:

• B (Balance): Tarazlıqda pozulma və başgicəllənmə.
• E (Eyes): Görmədə qəfil zəifləmə və ya bir və ya hər iki gözdə bulanıqlıq.
• F (Face): Üzdə ani əyilmə, xüsusilə də gülümsədikdə bir tərəfdə zəiflik və ya asılılıq.
• A (Arm): Bir qolda və ya ayaqda qəfil zəiflik və ya hissiyyatın itməsi.
• S (Speech): Nitqdə bulanıqlıq və ya tamamilə nitqin itməsi.
• T (Time): Vaxt çox önəmlidir. Bu simptomlardan hər hansı biri baş verərsə, dərhal təcili yardım çağırılmalıdır.

İnsultun əlavə əlamətləri bunlar ola bilər:

• Ani baş ağrıları, xüsusilə də digər simptomlarla müşayiət olunursa.
• Ətraflarda zəiflik və ya tam hərəkətsizlik.
• Koordinasiya və tarazlıqda qəfil problemlər.
• Udma çətinlikləri (disfagiya).

İnsult riskini artıran müxtəlif amillər mövcuddur və bəzi amillər nəzarət edilə bilən, digərləri isə nəzarət edilə bilməyən faktorlardır:

Nəzarət Oluna Bilən Risk Faktorları:

1. Yüksək qan təzyiqi: Yüksək qan təzyiqi insult riskini xeyli artırır, çünki qan damarlarına təzyiq göstərəndə onların partlama və ya daralması ehtimalı artır.
2. Siqaret çəkmək: Siqaret damarların daralmasına və qan laxtalarının yaranmasına səbəb olur. Siqareti tərgitmək insult riskini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər.
3. Şəkərli diabet: Diabet damarları zəiflədir və insult riskini artırır. Qan şəkərinin düzgün nəzarəti insultun qarşısını almaq üçün çox vacibdir.
4. Hərəkətsizlik və piylənmə: Hərəkətsiz həyat tərzi və artıq çəki insult riskini artırır. Mütəmadi fiziki fəaliyyət qan təzyiqini, xolesterolu və çəkini nəzarət altında saxlamağa kömək edir.
5. Yüksək xolesterol: Damarların tıxanmasına səbəb olan xolesterol səviyyəsi insult riskini artırır.

Nəzarət Olunmayan Risk Faktorları:

1. Yaş: Yaş artdıqca insult riski artır. 55 yaşdan yuxarı insanlarda risk daha yüksəkdir.
2. İrsiyyət: Ailə üzvlərindən biri insult keçirmişsə, bu da riski artırır.
3. Cinsiyyət: Kişilər qadınlardan daha çox insult keçirmə riski daşıyırlar, lakin qadınlarda insult nəticəsində ölüm riski daha yüksəkdir.

İnsult keçirən bir şəxs üçün reabilitasiya prosesinin başlanğıcı çox vacibdir. Bu proses adətən xəstənin xəstəxanadan çıxmasından dərhal sonra başlayır və fərdi olaraq dəyişir. Reabilitasiya prosesi nə qədər erkən başlasa, xəstənin normal həyatı bərpa etmək şansı bir o qədər yüksəkdir. İnsultdan sonra reabilitasiya aşağıdakı əsas sahələr üzrə aparılır:

• Fiziki reabilitasiya: İnsult nəticəsində bədənin müəyyən hissələrində hərəkət zəifliyi yaranırsa, fizioterapiya vacibdir. Fizioterapiya hərəkətlərin bərpasına, balansın yaxşılaşmasına və zəif əzələlərin güclənməsinə kömək edir. Xəstələr müxtəlif hərəkət təlimləri vasitəsilə tarazlıq və koordinasiyanı yenidən qazana bilərlər.
• Nitq terapiyası: İnsult keçirmiş insanlar bəzən nitq problemləri ilə qarşılaşırlar. Nitq terapevtləri xəstənin danışma qabiliyyətini bərpa etməyə kömək edir. Onlar xəstəyə düzgün tələffüz, sözlərin ardıcıllığı və cümlələrin quruluşunu yenidən öyrədirlər.
• Yaddaş və koqnitiv funksiyaların bərpası: İnsultun yaddaş və düşüncə üzərində mənfi təsiri ola bilər. Bu səbəbdən psixoloji reabilitasiya da vacibdir. Koqnitiv təlimlər və yaddaş inkişaf etdirmə üsulları ilə xəstənin beyin funksiyaları yenidən gücləndirilə bilər.
• Psixoloji və emosional dəstək: İnsult keçirmiş insanlar tez-tez depressiya, qorxu və narahatlıq hissləri yaşayırlar. Psixoloji dəstək və məsləhət xidməti onlara emosional olaraq bərpa olunmağa kömək edir.

İnsultun əlamətlərini görən kimi dərhal təcili yardım çağırmaq lazımdır. Vaxtında tibbi müdaxilə insultun təsirlərini azalda və insanın həyatda qalma şansını artıra bilər. Lakin tibbi yardım gələnə qədər evdə xəstəyə kömək etmək vacibdir. Aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:

• Xəstəni rahat vəziyyətdə yerləşdirmək: Xəstəni arxa üstə yatırın və başını yüngülcə qaldırın. Bu, qan dövranını yaxşılaşdırır və beyin damarlarına təzyiqi azaldır.
• Başını yan tərəfə çevirmək: Əgər xəstə huşunu itirirsə və ya qusur, başını yan tərəfə çevirin ki, tənəffüs yolları açıq qalsın və boğulma riski azalsın.
• Yemək və su verməmək: İnsult zamanı udma qabiliyyəti zədələnəİnsult keçirmiş xəstəyə evdə ilk yardım zamanı, təcili tibbi yardım çağırılana qədər aşağıdakı addımları izləmək həyati əhəmiyyət kəsb edir:
• Xəstəni arxa üstə yatızdırın və başını yüngülcə qaldırın. Bu, beyin damarlarındakı təzyiqi azaltmağa və qan axınını tənzimləməyə kömək edəcək.
• Başını yan tərəfə çevirin. Xəstə huşunu itirərsə və ya qusarsa, tənəffüs yollarının açıq qalması və boğulma riskinin azalması üçün xəstənin başı yan tərəfə çevrilməlidir.
• Yemək və ya su verməyin. İnsult zamanı udma qabiliyyəti zəifləmiş ola bilər, buna görə qida və ya su vermək təhlükəli ola bilər.

İnsultdan sonra düzgün qidalanma xəstənin bərpasında mühüm rol oynayır. Aşağıdakı qidalanma prinsipləri xəstənin sağlamlığını bərpa etməsinə kömək edə bilər:

• Duz qəbulunun azaldılması: Qan təzyiqini nəzarətdə saxlamaq üçün gündəlik duz miqdarı minimuma endirilməlidir.
• Doymuş yağlardan uzaq durmaq: Zərərli yağlar damarlarda xolesterol yığılmasına səbəb olur və bu da insult riskini artırır.
• Meyvə və tərəvəzlərin artırılması: Antioksidantlarla zəngin olan meyvə və tərəvəzlər damarları qoruyur və bərpa prosesini dəstəkləyir.
• Bol su içmək: Nəmlənmə bədəndəki qan dövranını yaxşılaşdırır və bərpa prosesini sürətləndirir.

İnsult riskini azaltmaq üçün sağlam həyat tərzi qəbul edilməlidir. Aşağıdakı tövsiyələr insult riskini azaldan əsas tədbirlərdir:

1. Qan təzyiqini nəzarətdə saxlamaq: Daimi olaraq qan təzyiqini ölçmək və normal səviyyələrdə saxlamaq insult riskini azaldır.
2. Siqaret çəkməyi dayandırmaq: Siqaret çəkən insanların insult keçirmə riski yüksəkdir. Siqareti tərgitmək damarların sağlamlığını bərpa etməyə kömək edəcək.
3. Daimi fiziki fəaliyyət: Mütəmadi fiziki fəaliyyət ürək-damar sistemini gücləndirir və qan təzyiqini normallaşdırır.
4. Sağlam qidalanmaq: Balanslı və sağlam qidalanma bədən çəkisini, qan təzyiqini və xolesterol səviyyəsini normada saxlamağa kömək edir.
5. Stresi idarə etmək: Yüksək stress səviyyələri də insult riskini artırır, buna görə stressin idarə olunması vacibdir.

İnsultun müalicəsi iki əsas mərhələyə bölünür: ilkin tibbi müdaxilə və uzunmüddətli reabilitasiya. İlkin tibbi müdaxilə zamanı, xüsusilə işemik insultda, qan laxtalanmalarını açmaq üçün dərmanlar (trombolitiklər) tətbiq edilir. Hemorragik insultda isə beyin qanaxmasını dayandırmaq üçün cərrahi müdaxilə tələb oluna bilər.

İlkin müdaxilədən sonra reabilitasiya uzunmüddətli bir prosesdir və aşağıdakı metodları əhatə edir:

• Fizioterapiya: Bədən hərəkətlərinin bərpası və əzələ zəifliyinin aradan qaldırılması üçün tətbiq edilir.
• Nitq terapiyası: Nitq pozuntuları olan xəstələrdə danışma qabiliyyətinin bərpasına yönəlik proqramlar həyata keçirilir.
• Koqnitiv reabilitasiya: Yaddaş, düşüncə və problem həll etmə qabiliyyətinin bərpası üçün xüsusi məşqlər tətbiq edilir.

• Sosial dəstəyin əhəmiyyəti: İnsult keçirən insanların sosial dəstəyi və yaxınlarının dəstəyi çox vacibdir. Xəstənin ailəsi, dostları və cəmiyyətdəki digər insanlar psixoloji dəstək verərək xəstənin reabilitasiya prosesinə müsbət təsir göstərə bilərlər. İnsultdan sonra depressiya və narahatlıq kimi emosional hallar geniş yayılmışdır və psixoloji yardıma ehtiyac ola bilər.
• Psixoterapiya: İnsultdan sonra ortaya çıxan emosional və psixoloji problemlərin müalicəsində psixoterapiyanın rolu vurğulana bilər. Xəstələr insultdan sonra qəzəb, ümidsizlik, qorxu hissləri ilə qarşılaşa bilər və bu halların idarə edilməsi üçün mütəxəssis dəstəyi zəruridir.

• Daimi monitorinq və tibbi müayinələr: İkinci insult keçirmə riski yüksək olan xəstələr üçün müntəzəm tibbi müayinələr vacibdir. Qan təzyiqi, şəkərli diabet və xolesterol səviyyəsi nəzarətdə saxlanmalıdır.
• Antikoaqulyant müalicə: İkinci insult riskini azaltmaq üçün həkimlər antikoaqulyant və ya trombosit əleyhinə dərmanlar təyin edə bilərlər. Bu dərmanlar qan laxtalarının yaranmasını qarşısını alır və ikinci insult riskini minimuma endirir.
• Sağlam həyat tərzi: İkinci insultun qarşısını almaq üçün sağlam qidalanma və mütəmadi fiziki aktivlik əhəmiyyətli rol oynayır. Həmçinin stresin idarə olunması və psixoloji sağlamlığın qorunması da risklərin azaldılmasına kömək edir.

• Xüsusi qulluq ehtiyacları: İnsultdan sonra bəzən xəstələrin evdə davamlı yardıma ehtiyacı olur. Bu prosesdə yaxın qohumlar və ya xüsusi tibb bacıları iştirak edə bilər. Evdə qulluq prosesinin düzgün təşkili xəstənin həyat keyfiyyətini artırmağa kömək edəcəkdir.
• Mühit tənzimlənməsi: Xəstənin evdə rahat hərəkət etməsi üçün evin tənzimlənməsi vacibdir. Məsələn, təhlükəsizlik məqsədilə pilləkənlərdə və ya dar keçidlərdə tutacaqların quraşdırılması xəstəyə kömək edə bilər.
• Xəstənin düzgün qidalanması: Qidalanma çox vacibdir. Tərtib ediləcək xüsusi pəhrizlər xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edəcək. Az yağlı, şəkərsiz və duzsuz qidalar məsləhət görülür.

• Robotik reabilitasiya: Son illərdə robot texnologiyaları ilə edilən müalicələr insult keçirmiş insanların hərəkət qabiliyyətinin bərpasında inqilabi yeniliklər gətirib. Bu cihazlar insanın hərəkətlərini dəstəkləyərək bərpa prosesini sürətləndirə bilər.
• Telemedisin: Xəstələr evdən tibbi xidmət ala bilərlər. Telemedisin xidmətləri ilə xəstələr həkimləri ilə videomüsahibələr apararaq müntəzəm yoxlanışlardan keçə bilərlər. Bu, xüsusilə hərəkət qabiliyyəti məhdud olan xəstələr üçün faydalıdır.

• Antiinflamator qidalar: İnsultdan sonra bədənin bərpası üçün antiinflamator xüsusiyyətə malik qidalar qəbul etmək vacibdir. Balıq, qoz, zeytun yağı kimi qidalar damarların sağlamlığına müsbət təsir göstərir.
• Aşağı natriumlu pəhriz: Qan təzyiqini aşağı saxlamaq üçün natrium qəbulunu azaltmaq vacibdir. Təmiz, az duzlu yeməklər qan dövranı sistemini qorumağa kömək edəcək.

• İctimaiyyətlə inteqrasiya: İnsultdan sonra bərpa olunan xəstələrin cəmiyyətə yenidən inteqrasiya etməsi həyati vacibdir. Müxtəlif ictimai və peşə fəaliyyətlərə qayıtmaq, onların həyat keyfiyyətini yüksəldir.
• İdman və fiziki fəaliyyətlər: Xəstələr üçün uyğun idman proqramları tərtib etmək, onların aktiv həyat tərzinə qayıtmasına kömək edə bilər. Məsələn, yüngül gəzintilər, yoga və ya üzgüçülük kimi fəaliyyətlər bərpa prosesində əhəmiyyətli rol oynaya bilər.

Nəticə

İnsult beyində qan dövranının pozulması nəticəsində ciddi nevroloji problemlər yaradan xəstəlikdir. Lakin erkən diaqnoz və vaxtında müdaxilə həyat qurtara bilər. İnsultun əsas əlamətlərini tanımaq, evdə ilk yardım tədbirlərini düzgün tətbiq etmək və sağlam həyat tərzini qorumaq bu xəstəliyin təsirlərini minimuma endirə bilər. İnsultdan sonra reabilitasiya prosesi isə xəstənin bərpa olunması üçün vacibdir. Düzgün müalicə və dəstək sayəsində insult keçirmiş insanlar yenidən normal həyatlarına qayıda bilərlər.